Endokrini disruptori: Nevidljiva prijetnja našem zdravlju

Ako ste već čitali moje tekstove, znate da pišem o hemikalijama. Govorim o njihovim dobrim i lošim stranama, ali i načinu na koji propisi treba da osiguraju njihovu bezbjednu primjenu. Danas želim da govorim o posebnoj grupi hemikalija koja je zbog specifičnih štetnih efekata dospjela u žižu javnosti zadnjih godina.

Radi se o endokrinim disruptorima – hemikalijama koje mogu ometati rad endokrinog sistema koji je odgovoran za regulaciju hormona u organizmu. Ove hemikalije su uglavnom vještački sintetisane, a možemo ih pronaći u pesticidima, metalima, aditivima ili kao kontaminante u hrani ili kozmetičkim proizvodima.

Za najpoznatije endokrine ometače ste vjerovatno već čuli. Bisfenol A (BPA) se koristi se u proizvodnji plastike, uključujući i plastične boce i posude za hranu. Ftalati se koriste za omekšavanje plastike pa ih možemo pronaći u igračkama, kozmetici i ambalaži za hranu. Polihlorovani bifenili (PCB) imaju primjenu u industrijskim procesima i električnoj opremi. Dioksini nastaju kao nusproizvodi u industrijskim procesima i prilikom sagorijevanja.

Zašto su endokrini disruptori (ometači) problematični?

Endokrini sistem osigurava komunikaciju između nervnog sistema i osnovnih tjelesnih funkcija, kao što su reprodukcija, imunitet, metabolizam i ponašanje. Zato hemikalije koje ometaju ovu komunikaciju imaju značajne negativne efekte na organizme[1].

Mogu da dovedu do smanjenja broja spermatozoida i raka testisa kod muškaraca, ispoljavaju efekte na nervni i imunološki sistem, dovode do povećanog broja muške djece rođene s genitalnim malformacijama. Ove hemikalije mogu uticati i na sisteme koji regulišu tjelesne masti i debljanje. Poremećaji poput disleksije, mentalne retardacije, autizma i ADHD mogu se povezati s izloženošću endokrinim disruptorima.

Endokrinim ometačima možemo biti izloženi putem hrane, prašine, vode, ali i udisanjem gasova i čestica prisutnih u vazduhu. Nije neuobičajen ni kontakt putem kože prilikom korištenja proizvoda za ličnu njegu ili sredstava za čišćenje. U hranu mogu dospjeti iz ambalaže, a u vazduh stižu tokom sagorijevanja materijala koji ih sadrže.

Poseban problem s ovim hemikalijama je to što nije uvijek lako uspostaviti uzročno posljedičnu vezu između štetnog efekta koji se desio (npr. bolest) i neke hemikalije kojom smo tokom života bili izloženi. Efekti se mogu manifestovati kasno, dugo nakon samog izlaganja (npr. izloženost fetusa endokrinim ometačima može uzrokovati negativne zdravstvene efekte u odraslom dobu). Neki efekti se čak mogu prenijeti na naredne generacije nasljeđivanjem.

Kako djeluju endokrini ometači?

Endokrini disruptori mogu oponašati, blokirati ili ometati prirodne hormone, što može biti uzrok različitih zdravstvenih problema. Za normalnu funkciju organizma neophodno je da prirodni hormoni svoje „poruke“ šalju dalje vezivanjem za specifične receptore. Svaki hormon i njegov receptor funkcionišu kao ključ i brava: samo određeni hormon može da se veže za određeni receptor. I upravo ovdje su endokrini ometači pronašli svoj „podli“ način djelovanja – pretvaraju se da su ono što nisu, odnosno:

• Oponašaju hormone: vežu se za specifične hormonske receptore i oponašajući prirodne hormone dovode do pretjerane ili nedovoljne hormonske aktivnosti; šalju organizmu krive, zbunjujuće poruke;
• Blokiraju hormone: blokiraju hormonske receptore čime onemogućavaju prirodne hormone da se vežu za specifični receptor i obave svoju funkciju u prenosu određene poruke;
• Ometaju sintezu i metabolizam hormona: utiču na proizvodnju, transport, metabolizam i eliminaciju hormona, zbog čega organizam ne može da dobije poruke neophodne za normalno funkcionisanje.

Kako su endokrini disruptori regulisani u Evropskoj uniji?

U Evropskoj uniji su veoma intenzivne aktivnosti na regulisanju supstanci koje se smatraju endokrinim disruptorima. Prvenstveno su regulisane REACH uredbom koja ovakve supstance identifikuje i reguliše kao posebno zabrinjavajuće supstance (tzv. SVHC supstance). Za SVHC supstance važe posebna pravila za stavljanje u promet i korišćenje u drugim proizvodima. Propisana su i detaljna pravila o obaveznom informisanju korisnika bilo kojeg proizvoda koji sadrži takve supstance.

Pored toga, za neke hemikalije koje se smatraju endokrinim ometačima propisana su detaljna ograničenja ili zabrane upotrebe:

• Upotreba bisfenola A (BPA) je zabranjena u termalnom papiru u kojem se koristi kao razvijač boje. Takav papir koristio se za račune u trgovinama i karte u javnom prevozu, parking karte, listiće s redomata i slično;
• Zabranjena je i njegova upotreba u flašicama za bebe. Dozvoljena je upotreba ove supstance u materijalima koji dolaze u kontakt s hranom, ali je definisana maksimalno dozvoljena količina BPA koju se otpušta iz takvih materijala;
• Ftalati se često upotrebljavaju za povećavanje i održavanje fleksibilnosti vinil plastike, a njihova upotreba je ograničena. DEHP, DBP, DIBP i BBP su primjer ftalata koji su već uvršteni na listu SVHC supstanci, a ograničenja za te i druge ftalate već postoje ili su u postupku uvođenja.

Posebnim propisima ograničena je upotreba endokrinih disruptora u biocidnim proizvodima, sredstvima za zaštitu bilja (fitofarmaceutskim sredstvima), ali i kozmetici. Svi ovi propisi imaju cilj smanjenje izloženosti populacije ovim hemikalijama, te zaštitu zdravlja ljudi i životne sredine.

Kakva je situacija u Bosni i Hercegovini?

Kod nas je situacija neujednačena. Hemikalije uopšte, pa i endokrini disruptori, različito su regulisane u dva entiteta. U Federaciji Bosne i Hercegovine tek se očekuje usvajanje propisa o ograničenjima i zabranama u skladu s evropskim propisima. Međutim, pojedini ftalati su regulisani Pravilnikom o uslovima u pogledu zdravstvene ispravnosti predmeta opšte upotrebe koji se mogu stavljati u promet[2].

U Republici Srpskoj propisi o zabranama i ograničenjima hemikalija, uključujući i endokrine disruptore, na snazi su od 2009. godine. Ovi propisi redovno se usklađuju sa propisima EU. Trenutno je aktuelan Pravilnik o ograničenjima i zabranama hemikalija[3] koji definiše ista pravila u pogledu ograničenja i zabrana supstanci koje se smatraju endokrinim disruptorima.

Važno je znati da Agencija za nadzor nad tržištem vrši ispitivanja igračaka na tržištu na prisustvo ftalata koji su regulisani Odlukom o ograničavanju stavljanja na tržište igračaka i proizvoda za djecu koji sadrže ftalate[4]. O rezultatima ovog nadzora i zabrani uvoza ili povlačenju sa tržišta neusklađenih proizvoda ste sigurno čitali. Dodatna ograničenja definisana su i u propisima o hrani, posebno kada su u pitanju materijali koji dolaze u kontakt s hranom.

Kako da smanjim izloženosti?

Postoji nekoliko načina za smanjenje izloženosti endokrinim disruptorima. Prvo i osnovno: čitajte etikete. Kada birate ambalažu ili posuđe, izaberite staklo umjesto plastike. A ako koristite plastiku, birajte onu bez bisfenola A i ftalata: potražite oznaku „BPA free“, ili „bez ftalata“. Isto važi i prilikom izbora igračaka, kozmetičkih ili drugih proizvoda koje svakodnevno koristimo. I naravno – birajte proizvođače u čije tvrdnje imate povjerenja.

Pazite na to kakav otpad stvarate. Nemojte spaljivati plastiku ili druge negorive materijale. Njihovim neadekvatnim spaljivanjem mogu nastati dioksini, ali i druge štetne supstance koje možemo udahnuti, ili koje mogu završiti u zemljištu, vodi ili hrani.

Osnovno pravo svakog potrošača je da bude adekvatno informisan da bi mogao da donese adekvatno odluku prilikom kupovine nekog proizvoda. Zato je važno da čitate etikete, ali i da tražite dodatne informacije ako nisu dostupni na etiketi.

Propisi o hemikalijama obavezuju svakog proizvođača da informiše korisnike svojih proizvoda o eventualnoj prisutnosti SVHC supstanci, što podrazumijeva i endokrine disruptore. Iskoristite svoje pravo da znate.

***

Naslovnica / image by Karolina Grabowska at Pexels

---

[1] ECHA, Hemikalije u našem životu: https://chemicalsinourlife.echa.europa.eu/hr/endocrine-disrupters-and-our-health

[2] „Službeni list SFRJ“ broj 18/91 i „Službene novine FBiH“, broj 36/05

[3] „Službeni glasnik Republike Srpske“, broj 79/19

[4] „Službeni glasnik BiH“, broj 04/10